در این مطلب سه موضوع: معنی و مفهوم تعاون، تاريخچه و سير تحول تعاونی‌ها در جهان و به ویژه ایران و اهداف اساسی تعاون، مورد توجه قرار گرفته‌اند.
كليات و مبانی نظری تعاون
آن‌چه در این مطلب فرا می‌گیرید:
- مفهوم واژه تعاون و تعريف‌های مختلف آن.
- تعریف شركت‌های تعاونی.
- تاريخچه و سير تحول تعاونی‌ها در جهان.
- بخش‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ايران.
- اهداف بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ايران.
معنی و مفهوم تعاون
تعاون در لغت از «عون» به معني ياري كردن و از باب تفاعل به معني به «هم‌ديگر مساعدت كردن و
هم‌ياري کردن» آمده است .
در فارسي كلمه «تعاون» را معادل cooperation به كار گرفته اند «تعاون» يعني با هم كاركردن
گروهي از افراد براي انجام يك هدف مشترك. با اين تعريف مي‌توان پي برد كه تعاون يكي از جنبه‌هاي زندگي اجتماعي است.
واژه Cooperation را اولين بار رابرت آون R.Owen در مقابل واژه رقابت Competition به كار گرفت. سپس صاحب‌نظران و مصلحان اجتماعي اين كلمه را با مفاهيم و كاركردهاي متفاوتي به‌كار بستند تا جائي كه مقوله نهضت تعاوني Cooperation Movement و حتي تعاون گرائي Cooperatism در نظريه هاي اقتصادي – اجتماعي جايگاه ويژه‌اي پیدا کرده است.
بوگاردوس تعاون را طريقه‌اي براي زندگي و فلسفه‌اي براي حيات و مجموعه‌اي از پويش‌ها و شيوه‌هاي رفتار و در عين حال مجموعه‌اي از اصول و مباني راهنمايي در زندگي فردي و اجتماعي انسان مي‌دانست .
F.Abotez نیز تعاون را این‌گونه تعریف می‌کند: «تعاون به معني همكاري به منظور تأمين سعادت يا منافع متقابل است».
با توجه به تعاريف فوق و تعريف‌های ديگري كه از تعاون شده است، متوجه می‌شویم که:
با اين‌كه همكاري يا كار كردن با هم، يا كار مشترك، را ويژگي اساسي تعاون دانسته‌اند، ولي صرف با هم كار كردن و يا انجام كار مشترك را نمي توان «تعاون» ناميد، مفهوم تعاون فراتر از كار مشترك است. ممكن است كارگراني كه با هم كار مي كنند و حتي اجزاء يك شي را مي‌سازند، تشكيل گروه تعاوني ندهند ولي اين امكان هست كه افرادي كه با هم كار نمي‌كنند، به دليل كيفيت تشكل، فعاليت آنان تعاوني به حساب بیاید.
عوامل زير براي تجلي «تعاون» ضرورت دارند:
- وجود تعدادي از افراد به نحوي كه تشكيل يك گروه اجتماعي را بدهند (داراي روابط و
كنش‌هاي متقابل اجتماعي باشند). - وجود نياز مشترك و محسوس.
- اشتراك مساعي در جهت رفع نياز مشترك به صورت ارادي و داوطلبانه
علاوه بر سه عامل فوق كه معمولاً در هر كار گروهي و در هر فعاليت اجتماعي و اقتصادي وجود دارد، عامل يا عوامل ديگری را نیز بايد اضافه كرد كه متضمن مفاهيم رفاه، توسعه، عدالت اجتماعي، تعالي ارزش‌هاي اخلاقي، جلوگيري از سود جوئي مفرط و ممانعت از استثمار ديگران باشد.
پس می‌توان گفت:
تعاوني انجمن ارادي و داوطلبانه اي از افرادي است كه سازماني را با نظارت دموكراتيك و به منظور تأمين كالا و خدمات مورد نيازشان پديد مي آورند که مانع از سود بردن كسي به زيان ديگري می‌شوند. در اين سازمان افراد مشاركت منصفانه‌اي در تامين سرمايه و پذيرش سود و زيان حاصل از فعاليت مشترك خود دارند.
در جاي ديگري پل روي (P.Roy) مي‌نويسد : «تعاوني موسسه‌اي است اقتصادي كه از طرف اعضاء سازمان يافته، ايجاد شده و توسط خود آن‌ها اداره مي‌شود و به تدارك يا فروش كالا و ارائه خدمات به اعضاء به قيمت تمام شده مي پردازد».
فرانس هلم معتقد است که شركت تعاوني، سازماني است اقتصادي كه به ميل و اراده شخصي افراد تشكيل مي‌شود و بر اساس حقوق مساوي و نيل به هدف اقتصادي از پيش تعيين شده آنان به فعاليت مي پردازد.
تاريخچه و سير تحول تعاونی‌ها
در تاريخ جوامع بشري همواره مواردي وجود داشته كه افراد بشر براي تحصيل و تحقق اهدافي به همكاري با يك‌ديگر پرداخته‌اند. در حقيقت شروع تعاون و همكاري در بين انسان‌ها را مي‌توان از همان ابتداری خلقت بشر دانست. اولين پديده تعاوني در بين انسان‌ها تشكيل خانواده است و سپس ايجاد قبيله‌ها و بالاخره اجتماعات شهرنشين. مطالعه قبايل و بررسي اديان نشان دهنده این واقعيت است كه تعاون پديده‌ای مختص به تمدن جديد نيست.
تعاون در تاريخ و در هر يك از شئون اجتماعي به‌نوعي داراي ارزش است و در هر مورد مفهوم آن با ديگري تفاوت است. بنابراين براي بررسي اقتصاد تعاوني بايد به مراحل تاريخي و اجتماعي آن توجه كرد. به‌طور كلي از نظر اقتصادي، می‌توان تعاون را به دو دوره تقسيم كرد: دوره اول از آغاز زندگي اجتماعي انسان شروع شده و از قرن پانزدهم ميلادي به‌تدريج متحول می‌شود تا اين‌كه به شكل كنوني درمي آيد. دوره دوم با انقلاب صنعتي و انقلاب فرانسه، قرن هيجدهم ميلادي، شروع مي‌شود كه داراي تعريفي مخصوص به دوران خود است.
بنابراين دوره اول را عصر تعاون اجتماعي و دوره دوم را اصل تعاون صنعتي يا علمي مي‌نامند.
اولين اثر وجود تعاون در جهان، سازمان‌هاي پيشه‌وران و كارگران صنايع دستي مصر است كه در حدود ٣٠٠٠ سال قبل از ميلاد وجود داشته است. در سال ٢٠٥٠ قبل از ميلاد، حمورابي سلطان بابل اجازه داد که كشاورزان مزارع را به صورت تعاوني براي كشت آماده و در جمع‌آوري محصول با يك‌ديگر همكاري كنند.
در چين قديم تعاوني‌هاي اعتبار وجود داشته است كه از ٢٠٠ سال قبل از ميلاد آثاري از آن‌ها به‌دست آمده‌است. در اين سازمان‌هاي تعاوني، اعضا سهام مساوي، حق مساوي و سود مساوي داشتند.
در روم قديم سابقه تعاوني‌هاي پيشه‌وران به ٤٥٠ سال قبل از ميلاد مي‌رسد و هر صنف، سازمان تعاوني خاص خود را داشته است.
بعد از ظهور حضرت مسيح كم‌كم روحيه قدرت طلبي و مسائل مادي بر كليسا غلبه كرد و در قرون وسطي حكومت مشترك كليسا و فئودال‌ها به اوج خود رسيد و تعاوني‌ها رو به انحطاط گذاشتند.
ظهور دين اسلام نيز در اوايل قرن هفتم باعث آزادي قسمتي از جهان از يوغ حكومت‌هاي استبدادي و در نتيجه تمرکز بر تعاون و هم‌ياري شد.
مطالب فوق تاريخچه بسيار كوتاه و مختصري، از دوره اول يا عصر تعاون اجتماعي بود. اکنون به بررسي تاريخچه دوره دوم (عصر تعاون صنعتي يا علمي) مي‌پردازيم.
دوران رنسانس (قرون ١٥ تا ١٨) شروع تحول در امور فرهنگي، هنري و علمي اروپا است. انقلاب صنعتي نیز دگرگوني و تحولات شگرفي در زندگي اجتماعي–اقتصادي جوامع صنعتي به‌وجود آورد.
انقلاب صنعتي از يك طرف رشد سريع صنايع، توسعه بازرگاني، گسترش شهرنشيني، توليد انبوه، پيشرفت تكنولوژي و در نتيجه تشكيل سازمان‌هاي بزرگ و پيچيده صنعتي و تجاري را در پي داشت و از طرف ديگر نابساماني‌ها و مسائل و مشكلات عظيم اقتصادي–اجتماعي را به هم‌راه داشت.
ماشيني شدن سيستم توليد منجر به بيكاري و آوارگي هزاران نفر از صاحبان حرفه و صنايع دستي شد. در اين ميان، گروهي از انديش‌مندان و صاحب‌نظران مسائل اجتماعي دست به كار شدند و براي رفع مسائل و مشكلات ناشي از انقلاب صنعتي به مطالعه و بررسي پرداخته و نظرياتي ابراز داشتند. يكي از ثمرات تلاش‌هاي اين گروه تحول تعاوني‌هاي سنتي به تعاوني‌هاي علمي و صنعتي بود. گروهي ديگر به مطالعه و بررسي نحوه اداره سازمان‌هاي پيچيده صنعتي و تجاري‌پرداخته‌اند كه حاصل و ثمره كار آن‌ها تهيه و تدوين تئوري‌هاي سازمان و مديريت بود.
پيشينه تاريخی تعاون در ايران
در کشورمان ايران، تعاون به مفهوم واقعي كلمه سابقه‌اي طولاني دارد . برخي از محققان غربي عقيده دارند كه اوضاع خاص جغرافيائي و شرايط كلي حاكم بر محيط در شرق به‌ويژه در ايران باعث شده است كه مردم براي مقابله با مشكلات و غلبه بر طبيعت با يك‌ديگر متحد شوند.
ويل دورانت در كتاب «تاريخ تمدن» راجع به زمينه‌هاي مشاركت اقتصادي و اجتماعي در ايران چنين مي‌نويسد: «كتاب اوستا كشاورزي را ستوده و آن را مهم‌ترين و والاترين كار بشر دانسته كه خداي بزرگ «اهورا مزدا» از آن بيش از كارهاي ديگر خشنود مي‌شود. قسمتي از اراضي ملك مردم بود. آن‌ها به زراعت آن مي‌پرداخته‌اند و گاهي خرده مالكان جمعيت‌هاي تعاوني كشاورزي چندخانوار تشكيل مي‌دادند و به‌صورت جمعي به كاشتن زمين‌هاي وسيع مي‌پرداخته اند.
از نظر تاريخي، مشاركت در ايران با انقراض سلسله ساسانيان و ظهور اسلام در ايران شكل جديدي به خود گرفت و پس از گرويدن مردم ايران به اسلام و آشنائي ايرانيان با تعاليم عاليه و عدالت گستر اين دين مبين، روح تعاون و همكاري بيش از پيش در مردم نهادینه شد. عده‌اي از مردم ثروتمند و متمكن و خير انديش اقدام به ساختن حمام، مساجد، راه. پل و … كردند. بسياري از مردم اگر سرمايه‌اي نداشتند با نيروي كار خود مشاركت و همكاري مي‌كردند كه انواع بارز اين مشاركت را مي‌توان در تعاوني‌هاي سنتي مشاهده کرد.
از انواع تعاوني‌هاي سنتي در زمينه مشاركت كشاورزان در رابطه با امور زمين و كشاورزي مي‌توان «بنه»، «حراثه»، «واره» و «دون» را نام برد.
از آنجائي‌كه كمبود آب يكي از مسائل مهم كشاورزي ايران است، به‌منظور استفاده بهينه از منابع آب موجود در مناطق كم آب، تعاوني‌هاي سنتي در زمينه توزيع آب و توليد كشاورزي پديد آمدند.
تعاون با سنت‌هاي غني مردمان سرزمين ایران آميخته شده و به‌منظور آسان نمودن معضلات زندگي همواره در بین افراد این جامعه رايج بوده است.
آغاز تعاون رسمي در ايران را مي‌توان به تصويب قانون تجارت در سال ١٣٠٣ شمسي دانست. موادي از اين قانون به بحث در مورد تعاوني‌هاي توليد و مصرف پرداخته است.
اما از لحاظ تشكيل و ثبت فعاليت تعاوني‌هاي رسمي مي‌توان سال ١٣١٤ را آغاز فعاليت تعاوني‌ها در ايران دانست؛ زيرا در اين سال، دولت اقدام به تشكيل نخستين شركت تعاوني روستائي در منطقه داور آباد گرمسار کرد. مبناي شركت فوق، قانون تجارت سال ١٣١١ بود كه در چند ماده بحثي از شركت‌هاي تعاوني آورده بود.
در زمان جنگ جهاني دوم، حكومت وقت، وزير كشور را مأمور مي‌كند در راس هياتي براي تعليم مأموران و آشنا ساختن مردم به مفهوم قوانين تعاوني به شهرها و روستاهاي دور و نزديك سفر كرده و حس مسئوليت جمعي مردم به ويژه طبقات توليد كننده را برانگيزاند .
در آن سال‌ها تعدادي تعاونی در نقاط شهري به منظور توزيع ارزاق عمومي تاسيس شد. سپس در سال ١٣٣٢ اولين قانون تعاوني ايران كه با الهام گرفتن از قوانين خاص ديكر كشورها تهيه شده بود، به صورت لايحه قانوني به تصويب رسيد.
در سال ١٣٣٤ لايحه مزبور با اصلاحاتي از تصويب مجلس وقت گذشت و اولين قانون تعاون ايران تصويب شد كه پايه و اساس تعاوني‌هاي زيادي بخصوص بعد از سال ١٣٤١ قرار گرفت.
در سال ١٣٤١بر اساس تبصره ٢ ماده ١٦٥ قانون مربوط به اصلاحات ارضي رژيم گذشته، كشاورزاني كه زمين دريافت می‌کردند، ناچار بودند که قبلاً عضويت شركت تعاوني روستائي را بپذيرند. به اين ترتيب در مدت كوتاهي بيش از ٨ هزار شركت تعاوني روستائي تشكيل شد كه بعداً در هم ادغام شده و حدود سه هزار شركت را به‌وجود آوردند.
در سال ١٣٤٢ براي حمايت از تعاوني‌ها، تاسیس سازمان مركزي تعاون روستائي ايران به تصويب رسيد. هدف اصلي اين سازمان كمك به پيشرفت نهضت تعاون در مناطق روستائي و كمك اعتباري به اجراي برنامه‌هائي بود كه اتحاديه و شركت‌هاي تعاوني روستائي مستقيماً با كمك سازمان عمران منطقه‌اي مربوطه به منظور بهره‌برداري كامل از عوامل كشاورزي داشتند.
در بيست و سوم ارديبهشت ماه سال ١٣٤٦، سازمان مركزي تعاون كشور به منظور تفهيم اصول تعاون و تعميم آن در سراسر كشور و نيز تهيه قوانين لازم و ايجاد امكانات مناسب براي تعاوني‌ها بوجود امده و زير نظر نخست‌وزيري قرار گرفت. اولين اقدام اين سازمان مطالعه و تحقيق تطبيقي در قوانين تعاوني ساير كشورهاي جهان و تنظيم قانون جامعي براي شركت‌هاي تعاوني بود.
در بيست و سوم اسفند ماه ١٣٤٩ به‌منظور توسعه امور تعاوني كشور و بسط مفاهيم آن، آشنايي مردم
با اصول و قواعد و تعليمات تعاوني، فراهم نمودن تدريجي موجبات همكاري افراد و تجمع و تمركز سرمايه‌هاي كوچك و توسعه منابع اعتباري و بسط سازمان‌هاي تعاوني كشور، قوه مقننه وزارت تعاون و امور روستاها را تاسيس کرد. پس از مطالعه و تحقيق تطبيقي در قوانين تعاوني ساير كشورهاي جهان، سرانجام در شانزدهم خرداد ماه ١٣٥٠ قانون شركت‌هاي تعاوني در ٢٥ فصل و ١٤٩ ماده به تصويب رسيد. هم‌چنین مقرر شد كه اين قانون به مدت پنج سال به صورت آزمايشي اجرا شود.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز موضوع مشاركت مردم در فعاليت‌هاي اقتصادي و تحقق عدالت اجتماعي مورد توجه قرار گرفت و در اصل چهل و چهارم قانون اساسي، بخش تعاوني به عنوان دومين بخش رسمي اقتصاد كشور هم رديف با بخش‌هاي دولتي و خصوصي مورد تصويب قرار گرفت. طبق این اصل، ابعاد فعاليت هر يك از اين بخش‌ها (دولتي، تعاوني و خصوصي) به صورت زير است:
- بخش دولتي
- بخش تعاوني
- بخش خصوصي
اهداف اساسی تعاون
در سطح جهاني معمولاً هدف موسسات تعاوني، ايجاد بازار مصرفي يك‌پارچه و وسيعي است كه بتواند بر جريانات توليد، حاكم باشد و قيمت‌هاي غير عادلانه را از طريق رقابت منطقي متعادل کند. و در صورت لزوم كالاهايي را كه قيمت آن‌ها به‌وسيله توليدكنندگان يا واسطه‌ها به‌طور غير عادلانه و ساختگي به مراتب بيش از قيمت تمام شده تعيين شده است، خود توليد كند و آن‌ها را به نرخ تمام شده به مصرف كنندگان عرضه نمايد. هدف این است که از اين طريق از استثمار مردم جلوگيري کرده و رفاه نسبي براي اعضاء خود فراهم آورد.
با توجه به مطالبی که در بالا مطرح شدند، اهداف بخش تعاوني در جمهوري اسلامي ايران به شرح زير
اعلام شده است.
- ايجاد و تأمين شرايط و امكانات كار براي همه به‌منظور رسيدن به اشتغال كامل.
- قراردادن وسائل كار در اختيار كساني‌كه قادر به‌كارند ولي وسائل كار ندارند.
- پيش‌گيري از تمركز و تداول ثروت در دست افراد و گروه‌هاي خاص جهت تحقق عدالت اجتماعي.
- جلوگيري از كارفرماي مطلق شدن دولت.
- قرار گرفتن مديريت و سرمايه و منافع حاصله در اختيار نيروي كار و تشويق بهره برداري مستقيم از حاصل كار خود.
- پيش‌گيري از انحصار، احتكار، تورم و اضرار به غير.
- توسعه و تحكيم مشاركت و تعاون عمومي بين همه مردم.
این مطلب برگرفته از جزوه آموزشی اصول تعاون، مربوط به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است.